Psychologiczne mechanizmy przemocy rówieśniczej w placówce resocjalizacyjnej.

Wychowankowie przebywający w placówkach opiekuńczo-wychowawczych,

a szczególnie resocjalizacyjnych są grupą o większym nasileniu skłonności do zachowań agresywnych (choć oczywiście w obrębie tej grupy istnieje duże zróżnicowanie sposobów funkcjonowania emocjonalnego i społecznego).

Do niedawna problem agresji i wynikającej z niej przemocy wśród dzieci „placówkowych” był traktowany jako kłopotliwy i wstydliwy. Był to temat „tabu”,

o którym pracownicy placówek niechętnie mówili, czując w tym zakresie dużą bezradność.

Jednak w tej dziedzinie następuje moim zdaniem przełom, którego przyczyną jest duże nagłośnienie problemu przez media, znaczny wzrost liczby publikacji na ten temat, powstawanie różnorodnych organizacji i stowarzyszeń pod ogólnym hasłem „Przeciw przemocy’, a wszystkie te działania były reakcją na coraz częstsze i coraz brutalniejsze akty przemocy, których sprawcami są ludzie młodzi,

a nawet dzieci.

O przeciwdziałaniu przemocy zaczęto mówić w szkołach, opracowując

i realizując różnorodne programy antyprzemocowe.

Również placówki opiekuńczo- wychowawcze rozpoczęły badanie nasilenia tego zjawiska wśród swoich podopiecznych.

Podczas konferencji metodycznej w WODN w Nowym Sączu (listopad 2002) nt. „Agresja i przemoc w placówce opiekuńczo-wychowawczej” zostały przedstawione psychologiczne mechanizmy stosowania aktów przemocy w placówkach. I właśnie takie ujęcie problemu zostało omówione w tym artykule .

Z psychologicznego punktu widzenia występowanie przemocy w tej grupie dzieci i młodzieży staje się czymś zrozumiałym gdy przyjrzymy się różnorodnym teoriom powstawania agresji.

Zgodnie z „teorią frustracji”, według której przyczyną agresji jest frustracja na skutek nie osiągnięcia celu, a im większa ilość frustracji tym większe nasilenie reakcji agresywnych, to nie powinno nikogo dziwić, że pozbawione opieki rodzicielskiej

i umieszczone w instytucji dzieci, mające takich doświadczeń aż w nadmiarze, często ujawniają zachowania agresywne.

Biorąc pod uwagę teorię potrzeb Maslowa, według której agresję rodzi niezaspokojenie potrzeb (bezpieczeństwa, miłości i przynależności, poszanowania i sukcesu, samorealizacji) również widzimy, że negatywne doświadczenia życiowe wychowanków powodują w tej sferze ogromne deficyty, których konsekwencją jest skłonność do używania przemocy jako sposobu radzenia sobie.

Zgodnie z teorią społecznego uczenia dzieci uczą się agresji poprzez obserwowanie reakcji agresywnych w otoczeniu, a także w mediach. Wpływ mediów

(szczególnie telewizji komercyjnej i internetu) polega na tworzeniu i utrwalaniu

u niedojrzałych widzów przekonania, że przemoc jest zachowaniem powszechnym

a więc dopuszczalnym lub nawet usprawiedliwionym.

Dzieci pochodzące z rodzin dysfunkcjonalnych w swoich domach stykają się często

ze strony rodziców z wzorcami zachowań agresywnych. Dzieci przejmują te wzorce na zasadzie modelowanie zachowań. Przemoc staje się utrwalonym sposobem rozwiązywania sytuacji konfliktowych.

Kolejna omawiana teoria powstawania agresji jako przyczynę tych zachowań wskazuje zaburzenia kontroli emocjonalnej na skutek rozmaitych uszkodzeń OUN (urazy czaszki, uszkodzenia popadaczkowe, działania środków farmakologicznych, nadużywanie alkoholu, narkotyków i leków).

Analizując dokumentację podopiecznych placówek opiekuńczo-wychowawczych znajdujemy informacje o takich biologicznych uszkodzeniach i deficytach..

Krótki przegląd teorii ukazuje niezbicie, że omawiana grupa dzieci i młodzieży posiada różnorodne obciążenia, które predysponują je do wchodzenia w sytuacje przemocowe.

W dużym stopniu przyczyny występowania w tej grupie nasilonych rozmiarów zjawiska przemocy wyjaśniają dwie teorie: „agresji przemieszczonej” i „zaangażowania społecznego”.

Pierwsza z nich dobrze tłumaczy mechanizm powstawania „fali” w wojsku, ale i w szkołach, internatach, placówkach.

Mechanizm ten polega na zamianie obiektu agresji i opiera się na przeświadczeniu „ja byłem gnębiony, ale nie mogłem odpłacić się tym, którzy mnie gnębili, bo oni byli silniejsi, a więc za swoje cierpienia w przyszłości odpłacę nowym, młodszym

i słabszym”.

Teoria „zaangażowania społecznego” wyjaśnia dlaczego sprawcy tak trudno jest zrezygnować z używania przemocy. Z tym zjawiskiem spotykam się często w mojej pracy i budzi ono we mnie poczucie bezradności i niewiary w sens pracy nad korektą postępowania osoby dokonującej przemocy.

Okazuje się jednak, że nie można tego powierzchownie tłumaczyć tylko złą wolą sprawcy osoby, albowiem działa tu bardzo silny mechanizm oparty na myśleniu :

„tak dużo przeżyłem w tej placówce, tyle wycierpiałem, żeby zdobyć wysokie miejsce w hierarchii, że już tego nie oddam i będę zachowywał się zgodnie z oczekiwaniami grupy”.

Między innymi z tego powodu tak trudno jest całkowicie wyeliminować zachowania przemocowe w placówce. W swojej pracy często obserwuję jak miejsce i pozycję opuszczających ośrodek dotychczasowych sprawców przemocy, natychmiast zajmują inni, którzy wreszcie osiągnęli wysokie miejsce w hierarchii i teraz mogą „odegrać się” za swoje wcześniejsze doświadczenia.

Wydaje się, że w takiej sytuacji tylko ważne konkurencyjne motywy (szczególnie silnie wyznawane wartości), mogą powstrzymać jednostkę od poddania się temu scenariuszowi.

Wniosek ten wskazuje na ogromną potrzebę „organicznej’ i mozolnej pracy nad zmianą systemu wyznawanych wartości i wprowadzeniem do niej takich elementów jak dobro, przyjaźń, pomaganie, współczucie, a także na stymulowaniu rozwoju bardzo czasem uśpionych lub słabo wykształconych uczuć wyższych.

Wśród młodzieży niedostosowanej społecznie, przebywającej w placówkach resocjalizacyjnych spotkać się można z różnorodnymi rodzajami agresji.

Jednym z nich jest agresja reaktywno-emocjonalna, polegająca na wyładowywaniu negatywnych emocji w postaci impulsywnych wybuchów.

Młodzież z tej grupy ujawnia poważne problemy z radzeniem sobie z emocjami takimi jak: złość, gniew, nienawiść, lęk, poczucie winy, zazdrość itp. Najczęstszą formą „radzenia sobie” z nimi jest niekontrolowane ich wyrażanie, „porwanie emocjonalne”. Ten rodzaj zachowania agresywnego jest trudny do przewidzenia.

Innym rodzajem jest tzw. agresja instrumentalna (zadaniowa), której celem jest uzyskanie konkretnych korzyści materialnych lub niematerialnych.

Z badań ankietowych przeprowadzonych w mojej placówce wynika, że to właśnie dążenie do osiągnięcia wysokiej pozycji w grupie, zdobycia „swoistego” prestiżu, jest jednym z podstawowych motywów używania przemocy. Wyniki te mogą być zaskakujące, gdyż dotychczas przeważała opinia, że to uzyskanie konkretnych korzyści materialnych np.: w postaci ubrań czy innych przedmiotów, skłania sprawców przemocy do jej stosowania.

Wśród aktów przemocy zauważyć można również takie, które wynikają

z istnienia wśród wychowanków agresji sadystycznej czyli stosowanej dla „przyjemności”, wiążącej się z nieprawidłowym rozwojem osobowości.

Szczególnie trudnym do pokonania rodzajem agresji jest agresja destruktywna, wynikającą z wyznawania przez sprawców ideologii opartej na uogólnionej wrogości

i niechęci wobec ludzi przy silnej identyfikacji normami i wartościami subkulturowymi.

Zgodnie z hierarchią tych wartości to właśnie agresja i demonstrowanie przemocy stanowią zasadnicze wartości, a ten kto jest bardziej bezwzględny zajmuje wyższą pozycję w grupie.

Opis psychologicznych mechanizmów stosowania przemocy oraz różnorodnych jej rodzajów daje obraz tego z jak złożonym i trudnym do przeciwdziałania problemem mają do czynienia pracownicy placówek opiekuńczo-wychowawczych,

w tym szczególnie tych o profilu resocjalizacyjnym.